Bardzo dobra powieść psychologiczna o nieoczywistej relacji między młodym porucznikiem a niepełnosprawną dziewczyną z zamożnego domu. Zweig w subtelny i nieszablonowy sposób dokonał analizy uczucia litości, ukazując dramatyczne konsekwencje, jakie mogą z niego wynikać. Opowiedział o ludzkiej słabości zrodzonej z braku autentyzmu i o rozpaczliwym pragnieniu, które nie może się spełnić. Tłem tej angażującej emocjonalnie historii jest CK Monarchia w przededniu pierwszej wojny światowej. Lektura ze wszech miar godna polecenia.
Notatki i cytaty
1) Bohaterowie: młody porucznik (narrator), kulawa dziewczyna Edyta, jej kuzynka Ilona, jej ojciec pan Kekweszwalba, służący Józef, doktor Kondor.
2) Istnieje litość sentymentalna, która jest tylko niecierpliwością serca i litość prawdziwa, szlachetne współczucie.
3) Kiedy nieumiejętnie zabieramy się za naprawienie jednej części mechanizmu, przeważnie psujemy cały mechanizm.
4) Iluzji nie można strząsnąć tak łatwo jak rtęci w termometrze. Gdy choremu, którego w tak okrutny sposób nazywamy nieuleczalnym okazuje się okruch nadziei stwarza on sobie z niego całą deskę, a z tej deski dom. Lecz tego rodzaju zamki na lodzie są dla chorego bardzo niewskazane (dr Kondor).
5) Kochany bez wzajemności (przez kobietę) to winny bez winy, uraża kobiecą dumę.
6) Kochająca bez wzajemności to zarazem ofiara i twórca swego cierpienia. Ma na nie pewien wpływ, przedmiot jej miłości tego wpływu nie ma.
7) Mężczyzna kochany przez kobietę ma gorzej, bo w odwrotnej sytuacji kobiecy opór jest czymś naturalnym. Zawsze kobieta na początku się opiera i to nie jest obraźliwe, jest prawem płci.
8) Reakcja ludzi na odchylenie od normy: na początku ciekawość, potem gniew.
9) Uciec można przed wszystkim, tylko nie przed samym sobą (dr Kondor powstrzymujący porucznika przed ucieczką od zakochanej w nim Edyty, co wyznała w pełnym emocji liście).
10) Wizja z Baśni tysiąca i jednej nocy: kulawy starzec-żebrak prosi o wsparcie, przechodzień zdjęty litością bierze go na ramiona i niesie, a wtedy ten ujawnia swoje oblicze dręczyciela, wbija się w ramiona niosącego i już nigdy nie opuszcza jego grzbietu.
11) Tkliwa promienność w oczach Kekweszwalby po wymuszeniu na poruczniku decyzji o poślubieniu Edyty po jej wyzdrowieniu (na które porucznik zainspirowany przypadkiem opowiedzianym przez dr. Kondora dał jej nieopatrznie, nieostrożnie nadzieję).
12) Sprawiedliwość dziwnie i tajemniczo wyrównywa przemoc.
13) Ludzie kochający obdarzeni są niesamowitym jasnowidztwem i rozpoznają nieomylnie prawdę uczuć tych,których kochają, ponieważ zaś miłość zgodnie z najistotniejszym swym sensem dąży do pełni i pragnie posiadania całkowitego, wszelkie odmierzanie i wszelka wstrzemięźliwość musi być dla niej wstrętna i nieznośna. W każdym hamowaniu się i opanowaniu odczuwa wówczas opór, w każdym miarkowanym oddawaniu siebie słusznie wyczuwa skrytą obronę.
14) Istnieje udręka gorsza od tęsknoty i pożądania: miłość wbrew woli człowieka kochanego.
15) Jednak od owej chwili wiem, iż żadna wina nie jest zapomniana, dopóki pamięta ją sumienie.