Alejchem to obok I.B. Pereca i M.M. Sforima klasyk literatury jidysz, jeden z jej ojców założycieli. Trzeba wiedzieć, że do połowy XIX stulecia dominował wśród pisarzy żydowskich święty język hebrajski. Był on jednak językiem elit intelektualnych i jako taki nie trafiał do szerokich mas. Dla aszkenazyjskiej biedoty naturalną mowę stanowił jidysz zwany także mame-loszn (język matczyny) – powstały na bazie średniowiecznego niemieckiego z domieszką elementów hebrajskich, słowiańskich i romańskich.
Tacy twórcy jak Alejchem sprawili, że literatura żydowska zyskała masowego odbiorcę – każdy piśmienny Żyd mógł się z nią zapoznać. Dzięki tak dobrym tekstom jak „Dzieje Tewji Mleczarza” wzniosła się ona od razu na wysoki poziom.
W Kasrylewce – fikcyjnym sztetlu opisywanym przez autora, niezwykle podobnym do jego rodzinnej Woronki (położonej koło Perejasławia w guberni połtawskiej, w carskiej Rosji) – zachodzą zmiany charakterystyczne dla epoki przejściowej. Wdziera się tam kapitalizm, który kusi zdobyciem dużych pieniędzy. Jednocześnie do miasteczka dochodzą echa społeczno-politycznych niepokojów, które dla mieszkańców oznaczają nieoczekiwane konsekwencje.
W tej dynamicznej rzeczywistości próbuje odnaleźć się ubogi mleczarz Tewje. Los ewidentnie mu nie sprzyja, choć czasem szczęście wydaje się blisko. Kiedy biedak chwilowo się wzbogaci, spada na niego niespodziewany cios i każe wrócić do skromnej egzystencji. Godzi się z tym pokornie, nie tracąc wiary w opatrzność i zachowując pogodę ducha.
Nasz bohater ma liczną rodzinę – żonę Gołde i aż pięć córek. Osią fabularną powieści są perypetie związane z wydawaniem ich za mąż. Cejtł wychodzi za biednego krawca, choć starał się o nią najbogatszy Żyd w okolicy – Lejzer-Wołf. Szybko wdowieje. Hodł zakochuje się w rewolucjoniście Perczyku, który wkrótce zostaje zesłany na Sybir. Chawa pragnie poślubić goja, Tewje musi ją wydziedziczyć. Szprince popełnia samobójstwo z powodu niespełnionej miłości. I tylko najmłodsza (i najpiękniejsza) Bejłkie realizuje wolę ojca, wychodząc za zamożnego Pedocera. Ten jednak po pewnym czasie bankrutuje.
Oto jak scharakteryzował postać mleczarza Salomon Belis-Legis, autor wstępu do książki:
„Niby zwykły człowiek ten Tewje, ale niełatwo takiego spotkać. Chłop z własnym rozumieniem świata, prywatną filozofią, z interesującym podejściem do człowieka. Nie ma się za mędrca, zresztą czyta z trudem, ale do każdej sentencji, którą zapamiętał potrafi dodać coś od siebie i zawsze ma to własną formę, przedstawia indywidualny punkt widzenia. Improwizuje, jeśli zapomniał akurat cytatu ze świętej księgi. Szalone tempo epoki zadziwia go. Czasem nie nadąża za przemianami, lecz w krytycznej sytuacji potrafi zręcznie odnaleźć własne miejsce w nowych warunkach. Wszystko, co mówi zabarwia swoistą kolorystyką. Emanuje człowieczeństwem. Ujmuje wdziękiem prostoty, mądrą dobrocią, przyjaznym stosunkiem do wszystkich stworzeń. Jest on przecież postacią żywą, stuprocentowym Żydem i zarazem człowiekiem uniwersalnym”.
Na koniec warto dodać, że powieść Alejchema ma charakter epistolarny – jest zbiorem listów pisanych przez bohatera do samego autora (na przestrzeni kilkunastu lat).
Wybrane cytaty
1. Żyd, jak długo dusza kołacze się w jego piersiach, czyli tętni w nim chociażby jedna żyłka, nie powinien tracić ufności w Panu.
2. Lepiej dwa razy zapytać niż raz zbłądzić.
3. Las to szałas Pana Boga, w którym obchodzi On święto Sukkot.
4. Ile gwiazd, tyle przeznaczeń – żydowskich przeznaczeń.
5. Więcej się milczało niż mówiło, a to co się mówiło to tak jakby się milczało.
6. Tak jak jest, tak być powinno, bo gdyby miało być inaczej, nie byłoby przecież tak, jak jest.
7. Jeśli człowiek zetknie się ze śmiercią, musi stać się heretykiem i zacząć dociekać: co my jesteśmy i co jest nasz żywot.
8. Gdy człowiek wypatruje Mesjasza, zjawia się właśnie uriadnik (policjant w carskiej Rosji).
9. Nieszczęście ogółu jest połową pociechy.
10. Zmiana miejsca pobytu to zmiana przeznaczenia.
11. Dziwne jest tylko jedno: dlaczego Kasrylewka odczuwa wszystkie bóle całego świata, a nikt na całym świecie nie współczuje cierpieniom Kasrylewki?