Źródłowy buddyzm, którego twórcą był w VI w. p.n.e. Siddhartha Gautama, doczekał się, w toku swej ewolucji, wielu odmian, odłamów, interpretacji. Jedną z jego wersji jest buddyzm tybetański, zwany również lamaizmem (od tytułu „lama”). Lama to tybetański odpowiednik indyjskiego określenia guru, oznaczający duchowego mistrza, nauczyciela. Z kolei dalajlama to lama o mądrości "jak ocean". Każdy z następujących po sobie dalajlamów uchodzi za wcielenie Awalokiteśwary, czyli bodhisattwy współczucia. Kim jednak jest bodhisattwa? Owo sanskryckie pojęcie oznacza istotę dążącą do oświecenia i w imię miłosierdzia niosącą to oświecenie innym. Znany i powszechnie szanowany Dalajlama XIV, laureat pokojowej nagrody Nobla, jest zatem nie tylko religijnym i politycznym przywódcą Tybetańczyków, ale i kolejną inkarnacją Awalokiteśwary.
W klasycznym buddyzmie od początku chodziło o emancypację, wyzwolenie. Świat zewnętrzny został rozpoznany przez Buddę jako źródło cierpień, z których trzeba się wyzwolić. Jak? Medytując, współczując, odrzucając żądze, unikając zła. Ponieważ jako byt odradzamy się w kolejnych wcieleniach (pod rozmaitymi postaciami) – doświadczamy bólu. Celem ostatecznym, ideałem, do którego powinniśmy dążyć jest przerwanie cyklu narodzin i śmierci, wydostanie się z zaklętego kręgu wcieleń – z samsary. Skutkuje to osiągnięciem nirwany – stanu niczym nieuwarunkowanej szczęśliwości, w którym wygasają wszelkie cierpienia i zanika indywidualny byt.
Tybetańczycy oparli swoje wyznanie o podobne założenia (w Tybecie buddyzm zjawił się ok. II w. n.e., a zbliżoną do obecnej postać przyjął ok. IX w., gdy sprowadzono do tej krainy mnichów), ale urozmaicili tradycyjny buddyzm elementami swoich pierwotnych wierzeń (tzw. religii Bon, a także szamanizmu). Wprowadzili do buddyjskiego uniwersum szereg bóstw, duchów, demonów. Położyli duży nacisk na rytuał.
Związek z rytuałem ma właśnie Tybetańska Księga Umarłych. Jej tekst odczytywano zmarłym, żeby pomóc ich duszom rozeznać się w nowej sytuacji, w pierwszych chwilach pośmiertnej egzystencji. A przede wszystkim – żeby je przez to doświadczenie przeprowadzić, wskazać właściwą drogę, wyjaśnić, kim są byty w owym stanie spotykane, pouczyć – jak uniknąć kolejnego wcielenia. Jest zatem Księga rodzajem przewodnika, zbiorem rad i wskazówek, a także zapisem wyobrażeń i wierzeń dotyczących tego, co dzieje się z nami po śmierci.
Czym jednak był ten tekst dla mnie – zupełnego laika w sprawach Dalekiego Wschodu, nie wiedzącego nic prawie o buddyjskiej kulturze i religii?
Nie czytałem Księgi, ale jej wysłuchałem. W znakomitej, poruszającej interpretacji Mai Ostaszewskiej. Różnie można myśleć o publicznych zachowaniach tej aktorki (jej groteskowych protestach, które stały się przedmiotem wielu memów). Głos ma jednak piękny, natchniony. Przynajmniej na tym nagraniu.
Zanurzony w mistyczną aurę, w jaką wprowadziły mnie słowa i frazy czytane przez panią Maję – słuchałem zauroczony o bardo, samsarze, joginach, dakiniach i bodhisattwach. Przed oczami mojego umysłu pojawiali się buddowie o dziwnie pięknych imionach – Akszobhja, Amitabha, Wajroczana, Ratnasambhawa, Amoghasiddhi, Maitreja. Zjawiały się również straszliwe bóstwa z rodziny Heruka. Nie byłem w stanie spamiętać ich wyglądu ani atrybutów. W mojej głowie wirowały migotliwe oblicza – pół-ludzkie, pół-zwierzęce, ukazywały się węże, miecze, "czaszki pełne krwi". W roli obrońcy i adresata modlitw występował stróż Jidam (odpowiednik naszego Anioła Stróża). Sakralny język płynął i roztapiał się w moich uszach. Tyle pojęć, tyle postaci…
Co ważne, jak wielokrotnie przypominały słowa Księgi, wszystkie one „z twojego pochodzą umysłu” i „objawiają się teraz, tutaj, tobie”. To mnie bardzo zafrapowało. Jaki jest status ontyczny tych istot i zjawisk? Otóż są one tylko projekcjami. Rodzą się w naszych umysłach i z nich emanują. Dlatego nie trzeba się ich lękać. Kiedy uświadomimy sobie, że wszystkie obawy i wizje powstają w naszych głowach – zyskamy spokój. I wolność. „Ze zrozumieniem przychodzi wyzwolenie” – oto fraza, która powraca w tekście jako jego zasadniczy motyw.
Słowem kluczem jest również wspomniane bardo. Cóż to jest bardo? Termin ten oznacza coś, co jest pomiędzy, przestrzeń pośrednią, między-byt. Bardo opisuje sytuację kogoś, kto jest już poza obecnym życiem, ale jeszcze nie wkroczył w nową formę egzystencji. Otwiera się przed nim sześć sfer samsary – sześć opcji powrotu do rzeczywistości wcieleń. Otwiera się też przed nim możliwość nirwany. To, gdzie ostatecznie trafi zależy od jego karmana (uczynków popełnionych w poprzednich żywotach), ale także od własnego wyboru. I rozeznania. W bardo, w jego „wąskim przesmyku” pojawiają się rozmaite istoty (bóstwa, demony) i fenomeny (np. różne formy światłości). Chodzi o to, by je właściwie rozpoznać i niejako przezwyciężyć.
Język Księgi jest nie tylko tajemniczy i bardzo sugestywny. Poza wszystkim jest on po prostu piękny. Pełen symboli, porównań, metafor. Nasycony poezją. Oto dwa, wybrane spośród wielu, cytaty, które o tym zaświadczają:
- I poczujesz wielkie cierpienie podobne udręce ryby wleczonej po gorącym piasku.
- Wszystkie te zwidy są jak sen, jak omam, jak echo, jak miraż, jak odbicie w lustrze, jak widziadło, jak księżyc w wodzie.
Dlaczego ta starożytna księga – sprawiająca wrażenie ezoterycznej, przeznaczonej dla wtajemniczonych – zyskała globalną popularność i w XX wieku (zwłaszcza w latach 60. i 70.) stała się przedmiotem fascynacji na Zachodzie?
Bo w szczególny sposób dotknęła zagadnienia bliskiego wszystkim ludziom – spraw ostatecznych, śmierci. W czasach, gdy Raymond Moody badał zjawisko NDE (near-death experience), Timothy Leary i Aldous Huxley testowali wpływ substancji psychoaktywnych na naszą podświadomość, a Robert Monroe przekonywał, że można podróżować poza ciałem – buddyjski tekst jawił się jako niezwykła synteza tych transgresyjnych doświadczeń.
Mówiąc o śmierci – mówił również o inicjacji i poszukiwaniu siebie. Realność metafizyczną utożsamiał z wytworami umysłu („ciałem umysłu”). Opisywał rzeczywistość jako grę pozorów i złudzeń – „nieznośną lekkość bytu”. Dlatego świetnie wkomponowywał się w ten uniwersalny duchowo, synkretyczny i psychodeliczny kontekst, w atmosferę epoki hippisów. Zwolennikom New Age mogły odpowiadać frazy o „subtelnej energii Buddy”. Znalazło się nawet coś dla wyznawców psychoanalizy: jeden z końcowych fragmentów księgi dotyczy kwestii odrodzenia się w określonej płci, zapowiadając: „Jeżeli odrodzisz się jako mężczyzna – poczujesz nienawiść do ojca, jeżeli odrodzisz się jako kobieta – poczujesz nienawiść do matki”. Sam Carl Gustav Jung, który psychoanalizę skierował na tory duchowości, był pod wrażeniem głębi omawianego dzieła.
Tybetańską Księgę Umarłych można zatem poznawać i przeżywać niezależnie od kulturowo-religijnych uwarunkowań. Dostojna i piękna w wyrazie, mądra i uniwersalna w przesłaniu, wskazuje na takie wartości jak wolność, pokój, współczucie, miłosierdzie. I zadaje nieśmiertelne pytania – o to, skąd przychodzimy, kim jesteśmy i dokąd zmierzamy.